De morfologische variatie bij familienamen die teruggaan op het grondwoord vos wordt gekarteerd. In de meeste gevallen is deze familienaam een bijnaam voor een sluwerd of voor een roodharige, naar de diernaam vos. Maar ook een oorsprong als huisnaam is mogelijk, vergelijk het type Van de(r) Vos op kaart B.
Op kaart A worden de drie frequentste types afgebeeld:

1. Type De Vos, met voorgevoegd lidwoord
   
2. Type Vos, dat zowel een nominatief als een genitief kan zijn
   
3. Type Vossen, met de zwakke genitiefuitgang -en
   

Ofwel waren er heel veel sluwerds ofwel heel veel roodharigen in het Nederlandse taalgebied; in iedere Nederlandse en Vlaamse gemeente wonen mensen die hun familienaam ontlenen aan de metaforisch gebruikte diernaam vos. De manier waarop hun naam gevormd is, varieert evenwel regionaal.
Het type met lidwoord, De Vos, domineert in de provincies West- en Oost-Vlaanderen, maar dringt ook diep door in Antwerpen, Vlaams-Brabant en in Zeeland. In de Randstad Holland zijn het lidwoordtype en het type Vos ongeveer even frequent.
Het type Vos is morfologisch ambigu: aangezien het grondwoord vos zelf op -s eindigt, kan de familienaam Vos zowel een nominatiefvorm zijn als een genitiefvorm met de sterke uitgang -s. Naar analogie met de geografische driedeling qua morfeemstructuur die we vaststelden bij eigenschaps- en diernamen die niet op -s eindigen (zie: Algemeen: de structuur van eigenschaps- en diernamen), nemen we aan dat het type Vos, dat overheerst in het noorden van het taalgebied, een nominatiefvorm representeert, terwijl de naam Vos in het zuidoostelijke genitiefgebied een genitief op -s weergeeft.
In het oosten van Belgisch-Limburg en in Nederlands-Limburg is de oorspronkelijk sterk verbogen diernaam met auslaut-s Vos secundair uitgebreid met de zwakke genitiefuitgang -en. De scheidingslijn tussen de namen Vos en Vossen valt in Belgisch-Limburg samen met de isomorf -is/-issen bij patroniemen als Joris/Jeurissen, Theunis/Theunissen en Claes/Claesen, Vaes/Vaesen e.d. (Marynissen 1994: 278-285).
Zie ook Marynissen 1999 voor een gedetailleerde studie over de variatie bij diernamen.

Spellingvariatie: zie de diernamen 'Devos' / 'De Vos'

Type De Vos:
Tokens: de Vos (11082) De Vos (10106) Devos (7197) De vos (20) devos (14) DeVos (8)

Type Vos:
Tokens: Vos (33702) Voss (998) Vosch (69)

Type Vossen:
Tokens: Vossen (3263)

Op deze kaart wordt de verspreiding van de overige, veel minder frequente types familienamen die met het grondwoord vos gevormd zijn, voorgesteld. Het betreft drie gesuffigeerde types:

1. met het personificerende suffix -man/ema
2. met het latiniserende suffix -ius
3. met het diminutiefsuffix -ke
4. en het type Van de(r) Vos, dat refereert aan een huisnaam.

De familienaam Vosman heeft een diffuse verspreiding in Nederland, met een opvallende concentratie in de omgeving van Deventer. De zeldzame variant Vossema, met het suffix -ema, komt voor in een tiental gemeenten op de grens tussen de provincies Groningen en Friesland.
De gediminueerde vorm Voskes is verspreid in Noord-Brabant, de Randstad Holland en bij Deventer. Deze verdeling toont aan dat ten tijde van het ontstaan van deze familienaam het diminutiefsuffix -ke in deze regio's nog in gebruik was.
De meeste dragers van de naam Vossius wonen tegenwoordig in Sint-Truiden en Wellen. Deze familienaam is een latinisering van Vos, die tot stand gekomen is door toevoeging van het Latijnse suffix -ius. Dergelijke latiniseringen van volkstalige persoonsnamen waren gebruikelijk in kringen van humanisten (zie Rentenaar 2003-2004). Andere voorbeelden van nog bewaarde verlatijnste familienamen zijn: Pistorius, Faber, Couperus.
De naam Van der Vos is vooral Zuid-Hollands, terwijl de Vlaamse vorm Vandevos enkele malen in het zuiden van Vlaams-Brabant aangetroffen wordt. Het bestaan van het type met voorzetsel + lidwoord bij diernamen bevestigt de hypothese dat een deel van de diernamen teruggaat op een huis- of herbergnaam. Vergelijkbare namen als Van der Valk, Van der Zalm, Van den Snoek verwijzen naar een huis of herberg met de naam valk, zalm of snoek. Dergelijke diernamen met inleidend Van der/den/de zijn typisch voor het zuidwesten van Nederland; hun bakermat is Zuid-Holland (Marynissen 1999: 30-32).

Type Vosman:
Tokens: Vosman (308)

Type Vossema:
Tokens: Vossema (28)

Type Voskes:
Tokens: Voskes (124) Voskens (89)

Type Vossius:
Tokens: Vossius (88)

Type Van de(r) Vos:
Tokens: van der Vos (236) Vandevos (8)

Ann Marynissen