atlas

Iemands herkomst uit een bepaalde streek kan lexicaal op twee manieren worden uitgedrukt: door het gebruik van een streeknaam of van een inwonersnaam.
Wie uit het graafschap Holland afkomstig was, werd ofwel (Van) Holland(s) ofwel (D(en) Hollander(s) genoemd. Op kaart A wordt de verspreiding van de familienamen die naar het graafschap Holland verwijzen gecontrasteerd met de familienamen die de inwoners van Holland aanduiden.

Type Hollander:
Tokens: den Hollander (3608) Den Hollander (5) de Hollander (240) Dehollander (103) De Hollander (43) Hollander (3513) Hollanders (950) D'Hollander (619) D'hollander (347) Dhollander (275) d'Hollander (26) D'Hollandere (22)

Type Holland:
Tokens: van Holland (1013) Holland (718) Hollants (317) Hollands (270)

Hoewel de inwonersnaam Hollander is afgeleid van de streeknaam door suffigering (Holland > Hollander) en in die zin secundair is, is de inwonersnaam Hollander frequenter dan de streeknaam. Ook de inwonersnamen Vlaming, Brabander/Braber, Zeeuw, Drenth, De Vries, Stigter, Kempenaar en Gooier zijn merkelijk beter vertegenwoordigd in familienamen dan de corresponderende streeknamen. Ons antropocentrisch perspectief komt onomasiologisch aan de oppervlakte: het begrip 'geografische herkomst' wordt in familienamen vaker geconceptualiseerd met een identificerende inwonersnaam dan met een locativerende streeknaam (Marynissen 2003: 243, 255).
Familienamen die naar een herkomst uit het graafschap Holland verwijzen, komen in het hele taalgebied voor, hetgeen de prominente positie die dit gebied in de geschiedenis van de Lage Landen ingenomen heeft, illustreert. De hoogste concentraties van deze namen worden niettemin aangetroffen in Holland zelf en zijn aangrenzende gebieden: Utrecht en Gelderland, Zeeland en Oost-Vlaanderen. Wat de verdeling van de twee types betreft, is de streeknaam vaker verspreid in het (zuid)oosten van het taalgebied, terwijl de inwonersnaam domineert in het westen en het noorden.

Morfologische variatie bij de inwonersnaam Hollander.
Het type met voorgevoegd lidwoord, dat drie varianten heeft, nl. Den Hollander, De Hollander en D'Hollander, wordt gecontrasteerd met het type Hollanders, met genitiefuitgang -s, en het type Hollander, zonder naamvormend element.

Type Den Hollander:
Tokens: den Hollander (3608) Den Hollander (5)

Type Hollander:
Token: Hollander (3513)

Type D'Hollander:
Tokens: D'Hollander (619) D'hollander (347) Dhollander (275) d'Hollander (26) D'Hollandere (22)

Type Hollanders:
Token: Hollanders (950)

Type De Hollander:
Tokens:de Hollander (240) Dehollander (103) De Hollander (43)

De kaart met de familienaamvarianten van het lexeem Hollander toont de geografische driedeling van het taalgebied die ook in de categorie van de beroepsnamen telkens opnieuw verschijnt (zie: Algemeen: de structuur van beroepsnamen).
In de noordelijke helft van het taalgebied is het type Hollander, zonder toevoeging van enig naamvormend morfeem, verspreid. Dit type wordt in het zuidoosten afgelost door de gegenitiveerde vorm Hollanders en in het zuidwesten door een vorm met voorgevoegd lidwoord.
Het lidwoord neemt in deze naam, waarvan het grondwoord met een h begint, drie verschillende vormen aan. In het zuidwesten van West-Vlaanderen verschijnt het in de nominatief: type De Hollander. In Oost-Vlaanderen is het lidwoord met het grondwoord versmolten: type D'Hollander. Soortgelijke proclitische vormen, met een parallelle distributie, zijn diernamen als D'Hondt, D'Haese, Dhaen(e) (Marynissen 1999: 25-27). Vanwege de h-anlaut komt bij deze inwonersnaam ook het zogenaamde 'accusativisme' tot uiting: de vervanging van de nominatief door de accusatief in subjectspositie. Dit verschijnsel handhaaft zich tot op heden in de Vlaamse tussentaal. In Nederland is het uit de omgangstaal verdwenen, maar dat het ook in het zuiden van Nederland bestaan heeft, bewijzen de familienamen van het type Den Hollander. Het kerngebied van de den-namen is het Rivierengebied (Marynissen 1995: 156), maar bij een frequente naam als Den Hollander waaiert het verspreidingsgebied van de accusatiefvormen zowel naar het noorden (de Randstad) als naar het zuiden (Zeeland) uit.

Morfologische variatie bij de streeknaam Holland.
Deze streeknaam wordt op drie manieren tot een familienaam omgevormd: door voorvoeging van het voorzetsel van: type Van Holland, door genitivering: type Hollands, of zonder toevoeging van een morfeem: type Holland.

Type Van Holland:
Token: van Holland (1013)

Type Holland:
Token: Holland (718)

Type Hollands:
Tokens: Hollants (317) Hollands (270)

Het type Van Holland is her en der verspreid in Nederland, maar toont een dichte concentratie in Gelderland. Ook het type Holland is Nederlands, maar laat een hoge densiteit in Overijssel en de Achterhoek zien. Het genitieftype tenslotte is verspreid in het oosten van Vlaanderen en in Nederlands-Limburg.

Ann Marynissen