atlas

(naar: Marynissen 2011a: 335)

Een omvangrijke groep Nederlandse familienamen gaat terug op een plaatsnaam. Wanneer die plaatsnaam een kleinere entiteit aanduidde, ontstonden familienamen als Van Acker, Verheijen, Vermeulen, Van de Ven, Van den Bos, Ten Berge, Van Dale, Daelemans. We noemen dit type namen woonplaatsnamen: ze geven aan waar iemand woonde: in de nabijheid van een akker of hei, bij een molen of een ven, bij een bos, op een berg of in een dal. De in de familienaam genoemde plaatsnaam kan meestal niet exact worden gelokaliseerd, maar was algemeen verspreid, waardoor doorgaans veel mensen een dergelijke familienaam delen.
Woonplaatsnamen gaan enerzijds terug op soortnamen die kenmerken van het landschap benoemen, zoals berg, veen, bos, linde, broek, haag, heide, beek, vliet, akker, veld; anderzijds verwijzen ze naar bouwwerken die door mensen gemaakt zijn, zoals dijk, molen, poort, hoeve, straat, kruis, hek. Ze hebben doorgaans een groot aantal schrijf- en vormvarianten. Ook dat verklaart waarom ze zo talrijk zijn. De ongemarkeerde manier om van een woonplaatsnaam een familienaam te vormen, is voorvoeging van het voorzetsel van, al dan niet gevolgd door een verbogen lidwoord: de/den/der, bijvoorbeeld Van de Velde, Van der Linden, Vermeulen (waarin ver als samengetrokken vorm van van der), Vandeplas, Vandepoel, Van den Bos, Van den Berg, Van Acker. Van + der kon worden samengetrokken tot ver, bijvoorbeeld Van der Meulen/Vermeulen, Vanderschueren/Verschuren, Van der Hagen/Verhagen. Het lidwoord kon vóór een vocaal of vóór h, t, d, b wegvallen, bijvoorbeeld Van den Hende/Van Hende, Van den Daele/Van Daele, Van den Bogaert/Van Bogaert. Namen die met Van beginnen, kunnen in het hele taalgebied voorkomen, zoals bijvoorbeeld voor een zeer frequente naam als Van den Berg en varianten het geval is. In de Lage Landen bij de zee volstond kennelijk de kleinste verhevenheid in het landschap om ‘berg’ genoemd te worden. De familienamen Van Bogaert, Van den Boogaard en varianten, genoemd naar een boomgaard ergens te lande, zijn goed verspreid in centraal Vlaanderen, in Nederland ten zuiden van de Rivieren en in de Randstad Holland. In de noordoostelijke provincies ontbreken ze nagenoeg. Dat geldt ook voor de vormen zonder voorzetsel en lidwoord: Boogaart, Boogert, Bogaerts, Bongaerts, Bongers en varianten. Op de kaart tekent zich een geografische tegenstelling af tussen het zuidoosten, dat genitiefvormen op –s heeft en de rest van het taalgebied, waar nominatiefvormen de regel zijn. In de Randstad komen beide types voor, hetgeen aan migratie naar deze welvarende streek toe te schrijven is. Het noordwesten van Nederland is een nominatiefgebied, zoals ook bij de andere naamcategorieën gebleken is: de patroniemen, bijvoorbeeld Rombout/Rombouts, Albrecht/Albrechts (zie 6.11 en 6.12), de beroepsnamen, bijvoorbeeld Kuiper/Kuipers (zie 6.13), de eigenschapsnamen, bijvoorbeeld Snoek/Snoeckx (zie 6.14).